Η κλιματική αλλαγή έχει ήδη επηρεάσει ολόκληρο τον πλανήτη, καθώς βρισκόμαστε όλο και πιο συχνά αντιμέτωποι με ακραίες καιρικές συνθήκες όπως η ξηρασία, η υπερβολική ζέστη, οι δυνατές βροχές, οι πλημμύρες και οι κατολισθήσεις. Άλλες συνέπειες της ραγδαίας κλιματικής αλλαγής είναι η αύξηση της στάθμης της θάλασσας, η οξίνιση των ωκεανών και η απώλεια βιοποικιλότητας.
Προκειμένου να περιοριστεί η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας κατά 1,5 βαθμό Κελσίου -όριο που η Διακυβερνητική Επιτροπή για την κλιματική αλλαγή κρίνει ως ασφαλές- κρίνεται αναγκαία η επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας έως τα μέσα του 21ου αιώνα. Ο στόχος αυτός περιλαμβάνεται και στη Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα, η οποία υπεγράφη από 195 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της ΕΕ.
Το Δεκέμβριο του 2019, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, έναν χάρτη πορείας για την μετάβαση σε μια κλιματικά ουδέτερη Ευρώπη έως το 2050.Αυτός ο στόχος θα επιτευχθεί μέσω του ευρωπαϊκού νόμου για το κλίμα που θέτει την κλιματική ουδετερότητα σε δεσμευτική νομοθεσία της ΕΕ.
Τι είναι η ουδετερότητα του άνθρακα;
Η ουδετερότητα του άνθρακα είναι η επίτευξη ισορροπίας ανάμεσα στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και την απορρόφηση άνθρακα σε συλλέκτες διοξειδίου. Για να επιτευχθούν καθαρές μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, οι παγκόσμιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου θα πρέπει να αντισταθμιστούν από την αποθήκευση διοξειδίου του άνθρακα.
Οι συλλέκτες διοξειδίου του άνθρακα είναι κάθε σύστημα που απορροφά περισσότερο άνθρακα απ’ ό,τι εκπέμπει. Οι κύριες φυσικές καταβόθρες άνθρακα είναι το έδαφος, τα δάση και οι ωκεανοί. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, οι φυσικοί νεροχύτες αφαιρούν μεταξύ 9,5 και 11 Gt CO2 ετησίως. Οι ετήσιες παγκόσμιες εκπομπές CO2 έφθασαν τα 37,8 Gt το 2021.
Μέχρι σήμερα, καμία τεχνητή καταβόθρα άνθρακα δεν μπορεί να αφαιρέσει άνθρακα από την ατμόσφαιρα στην απαραίτητη κλίμακα για την καταπολέμηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη.
Ο άνθρακας που αποθηκεύεται σε φυσικούς συλλέκτες, όπως είναι τα δάση, απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα μέσω των πυρκαγιών, τις συχνές αλλαγές στη χρήση του εδάφους και της υλοτομίας. Για όλους αυτούς τους λόγους είναι απαραίτητο να μειωθούν οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, ώστε να επανέλθει η κλιματική ουδετερότητα.
Η αντιστάθμιση άνθρακα
Ένας άλλος τρόπος μείωσης των εκπομπών και επίτευξης ουδετερότητας του άνθρακα είναι η αντιστάθμιση των εκπομπών σε έναν συγκεκριμένο τομέα μέσω της μείωσής τους σε έναν άλλον.
Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από επενδύσεις στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, στην ενεργειακή αποδοτικότητα ή σε άλλες, καθαρές τεχνολογίες χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών. Ένα παράδειγμα συστήματος αντιστάθμισης διοξειδίου του άνθρακα είναι το «Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών»» της ΕΕ.
Ένα άλλο παράδειγμα συστήματος αντιστάθμισης διοξειδίου του άνθρακα είναι ο μηχανισμός συνοριακής προσαρμογής άνθρακα (ΜΣΠΑ) τηε ΕΕ, ο οποίος θα επιβάλλει εισφορές άνθρακα σε εισαγωγές ορισμένων προϊόντων που προέρχονται από τρίτες χώρες με λιγότερο φιλόδοξα μέτρα για το κλίμα. Ο μηχανισμός αυτός θα συμβάλει στην πρόληψη της διαρροής CO2 αποθαρρύνοντας τη μετατόπιση της παραγωγής των ρυπογόνων βιομηχανιών εκτός της ΕΕ για την αποφυγή συμμόρφωσης σε αυστηρότερα πρότυπα.
Οι στόχοι της ΕΕ
Η Ευρωπαϊκής Ένωση είναι προσηλωμένη σε μια φιλόδοξη πολιτική για το κλίμα. Στοχεύει, στα πλαίσια της Πράσινης Συμφωνίας, να γίνει η πρώτη ήπειρος στον πλανήτη που θα πετύχει μέχρι το 2050 την κλιματική ουδετερότητα με μηδενικές εκπομπές άνθρακα.
Ο στόχος αυτός κατέστη νομικά δεσμευτικός όταν το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο υιοθέτησαν τον Νόμο για το Κλίμα το 2021. Ο ενδιάμεσος στόχος μείωσης εκπομπών της ΕΕ για το 2030 αυξήθηκε επίσης από 40% σε 55%.
Η ΕΕ αναθεωρεί, επί του παρόντος, την παλιά νομοθεσία και θεσπίζει νέους νόμους για να συμβάλει στην επίτευξη του στόχου περιορισμού κατά 55% των εκπομπών έως το 2030. Το νομοθετικό αυτό πακέτο ονομάζεται «Fit for 55» και συμπεριλαμβάνει, μεταξύ άλλων, κανόνες για την εμπορία δικαιωμάτων εκπομπών, εθνικούς στόχους μείωσης των εκπομπών, την απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα στον τομέα της χρήσης της γης.
Μέσα σε μια προσομοίωση δάσους του 2050
Εν το μεταξύ, το BBC παραθέτει τα συμπεράσματα μιας άκρως πρωτοποριακής μελέτης προοιωνίζουν πως η κλιματική αλλαγή δεν αφήνει περιθώρια εφησυχασμού στον άνθρωπο. Προσομοιώνοντας την ατμόσφαιρα του μέλλοντος, οι επιστήμονες ελπίζουν να καταλάβουν εάν τα δέντρα θα συνεχίσουν να λειτουργούν ως πνεύμονες του πλανήτη.
«Η βελανιδιά είναι η “βασίλισσα”», λέει ο Ρομπ ΜακΚένζι, επιστήμονας που ειδικεύεται στην ατμόσφαιρα και διευθυντής του Ινστιτούτου Δασικής Έρευνας του Πανεπιστημίου του Μπέρμιγχαμ.
Ο ΜακΚένζι και οι συνάδελφοί πραγματοποιούν ένα πείραμα σε ένα ήσυχο δάσος λίγο έξω από το Μπέρμιγχαμ. Έχουν αντλήσει διοξείδιο του άνθρακα (CO2) γύρω από τις ώριμες βελανιδιές του για να προσομοιώσουν την ατμόσφαιρα που αναμένεται να καλύψει τον πλανήτη Γη μέχρι το έτος 2050.
Αυτή η μικρή δασώδης περιοχή, που βρίσκεται κοντά σε μια αστική μητρόπολη, δεν είναι η μόνη που υπολογίζεται πως θα δεχτεί μιαν «έκρηξη» αυξημένων επίπεδων CO2. Ερευνητές σε όλο τον κόσμο, από την Αυστραλία μέχρι το τροπικό δάσος του Αμαζονίου, πειραματίζονται σε δάση σε μια προσπάθεια να κατανοήσουν καλύτερα τον ρόλο των δέντρων στη διατήρηση της δροσιάς της Γης. Τα ευρήματά τους θα μπορούσαν να μεταμορφώσουν την κατανόησή μας για το πώς τα δάση του μέλλοντος θα ανταποκριθούν στην κλιματική αλλαγή.
Ο ΜακΚένζι και οι συνεργάτες του διεξάγουν το πείραμά τους εδώ και επτά χρόνια, και τα αποτελέσματα τους εξέπληξαν. Σε αντίθεση με κάποιες προηγούμενες αναλύσεις, η μελέτη τους δείχνει ότι τα δέντρα απορροφούν περισσότερο άνθρακα όταν γερνούν. Είναι ένα εύρημα που καταδεικνύει την τεράστια σημασία των ώριμων, εύκρατων δασών όσον αφορά στη ρύθμιση του κλίματος.
Επιπλέον, για πρώτη φορά, ο ΜακΚένζι και οι συνάδελφοί του απέδειξαν πως οι μικροσκοπικοί οργανισμοί που ζουν σε αυτά τα δέντρα δεσμεύουν το μεθάνιο: ακόμη ένα αέριο του θερμοκηπίου που είναι επιβλαβές για την ατμόσφαιρα.
Το φυσικό φαινόμενο του θερμοκηπίου της Γης -αέρια όπως το CO2 και το μεθάνιο απορροφούν τη θερμότητα του Ήλιου ενόσω ακτινοβολεί πίσω από την επιφάνεια της Γης, παγιδεύοντάς την στην ατμόσφαιρα- είναι ζωτικής σημασίας τον πλανήτη· για να διατηρηθεί η ζωή πάνω του όπως την ξέρουμε. Βοηθά στην άνετη διατήρηση της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας του επιφανειακού αέρα πάνω από το μηδέν.
Εν τω μεταξύ, οι καταβόθρες άνθρακα -όπως τα δάση, οι ωκεανοί και τα εδάφη- απορροφούν CO2 από την ατμόσφαιρα, αποτρέποντας την υπερθέρμανση της Γης λόγω του εν λόγω φαινομένου του θερμοκηπίου. Το κλίμα μας υπάρχει κατ’ αυτόν τον εδώ και χιλιετίες, σε μια λεπτή κατάσταση ισορροπίας.
Ωστόσο, με την αύξηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, η ποσότητα αυτών των αερίων που απορροφάται από τη φύση έχει επίσης αυξηθεί. Έχει κάνει τα φυτά να αναπτύσσονται πιο γρήγορα, μια διαδικασία γνωστή ως λίπανση CO2.
Οι φυσικές καταβόθρες άνθρακα απορροφούν επί του παρόντος περίπου το ήμισυ του συνόλου των εκπομπών άνθρακα που παράγονται από τον άνθρωπο, σύμφωνα με εκτιμήσεις. Ωστόσο, οι ειδικοί προειδοποιούν ότι μπορεί να βρισκόμαστε στα πρόθυρα της ανατροπής της ισορροπίας – με τις καταβόθρες τόσο των ωκεανών όσο και της ξηράς να δείχνουν σημάδια ότι δυσκολεύονται να συμβαδίσουν.
Στην πραγματικότητα, η ακραία ζέστη και η ξηρασία, οι δασικές πυρκαγιές και η αποψίλωση των δασών, η αλλαγή χρήσης γης, το λιώσιμο του μόνιμου παγετού και η θέρμανση των ωκεανών θα μπορούσαν όλα τους να οδηγήσουν σε καταβόθρες άνθρακα, όπως τα δάση που μετατρέπονται σε πηγές άνθρακα – που σημαίνει ότι εκπέμπουν περισσότερο CO2 από ό,τι απορροφούν.
«Η κλιματική αλλαγή συμβαίνει πιο γρήγορα, όπως καταλαβαίνουμε, από τη φυσική προσαρμοστικότητα κάθε οικοσυστήματος», λέει ο ΜακΚένζι. «Τα έλη μετατρέπονται σε θαμνώδη δάση, τα θαμνώδη δάση μετατρέπονται σε λίμνες. Είναι μια αλλαγή συστήματος. Και τα δάση είναι τόσο ευάλωτα όσο κάθε οικοσύστημα».
Τα ίδια τα είδη δέντρων κινδυνεύουν επίσης ολοένα και περισσότερο. Σύμφωνα με τη σχετική «Κόκκινη Λίστα 2024» της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης, πάνω από το ένα τρίτο των δέντρων στον κόσμο κινδυνεύουν με άμεση εξαφάνιση λόγω της υπερθέρμανσης του πλανήτη, της αποψίλωσης των δασών και των χωροκατακτητικών ειδών.
Μπορούμε, λοιπόν, να βασιστούμε στα δέντρα για να συνεχίσουμε να κρατάμε τη Γη δροσερή;
O ΜακΚένζι και οι συνεργάτες του αγωνίζονται για να κατανοήσουν καλύτερα τον ρόλο που παίζουν τα δέντρα στη ρύθμιση του κλίματος της Γης. «Η ομάδα είναι εδώ κάθε μέρα», λέει ο ΜακΚένζι. «Νοιάζονται βαθιά για αυτό που κάνουν. Κάθε μέρα, μερικές φορές και Σαββατοκύριακο».
Το πείραμά τους στο δάσος περιλαμβάνει τη μελέτη του τρόπου με τον οποίο το αυξημένο CO2 επηρεάζει ένα τεράστιο φάσμα διεργασιών – από τις ροές άνθρακα των δασών, τους κύκλους θρεπτικών ουσιών και τη χρήση του νερού μέχρι τη συνολική βιοποικιλότητα και τις δομές των οικοσυστημάτων.
Το περίσσιο CO2 προέρχεται από την αναερόβια χώνευση των υπολειμμάτων τροφίμων σε δύο τεράστιες δεξαμενές ακριβώς έξω από τη βάση της ομάδας, στην άκρη του δάσους. Οι σωλήνες μεταφέρουν το CO2 στο δάπεδο του δάσους, όπου σωλήνες αποχέτευσης ύψους οκτώ ορόφων φτάνουν στην κορυφή του θόλου.
Αυτοί οι σωλήνες, που είναι κρυμμένοι ανάμεσα στους κορμούς των δέντρων και στηρίζονται σε μεταλλικούς πύργους, διαθέτουν απλές τρύπες που επιτρέπουν στο CO2 να διαφύγει στην ατμόσφαιρα. Το αέριο είναι παρόν για περίπου ένα λεπτό, λέει ο ΜακΚένζι, προτού είτε απορροφηθεί από τα δέντρα είτε διαλυθεί στον περιβάλλοντα αέρα.
Εν τω μεταξύ, στρατηγικά τοποθετημένοι σταθμοί συλλέγουν δεδομένα για τα πάντα, από τη σύνθεση του εδάφους έως τους πληθυσμούς εντόμων και πολλά άλλα, βοηθώντας τους ερευνητές να κατανοήσουν τον αντίκτυπο του αυξημένου CO2 σε ολόκληρο το οικοσύστημα.
Τα μέχρι στιγμής, αποτελέσματα του πειράματος δείχνουν ότι τα ώριμα δάση που εκτίθενται σε υψηλά επίπεδα CO2 όχι μόνο συνεχίζουν να δεσμεύουν άνθρακα καθώς γερνούν, αλλά τον αποθηκεύουν και για περισσότερο από τα δέντρα που εκτίθενται σε χαμηλότερα επίπεδα CO2, αναπτύσσοντας επιπλέον φλοιό.
Όταν εκτέθηκαν στον όγκο του CO2 που οι επιστήμονες εκτιμούν ότι θα υπάρχει στην ατμόσφαιρά μας μέχρι τη δεκαετία του 2050, τότε τα δέντρα αύξησαν την παραγωγή του ξύλου τους κατά 10%. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, καθώς τα δέντρα μπορούν να αποθηκεύουν άνθρακα στο ξύλο τους για δεκαετίες. Τα φύλλα ή οι ρίζες τους, αντιθέτως, αποσυντίθενται πιο γρήγορα κι επομένως επιστρέφουν πιο γρήγορα τον άνθρακά τους πίσω στην ατμόσφαιρα.
Αυτά τα ευρήματα βοηθούν να αποκαλυφθεί ο σημαντικός ρόλος που θα διαδραματίσουν τα ώριμα δάση ως αποθήκες άνθρακα και φυσικές κλιματικές λύσεις τις επόμενες δεκαετίες. Το γεγονός ότι τα μικρόβια που ζουν στους θόλους αυτών των ώριμων βελανιδιών καταναλώνουν και μεθάνιο, αποτελεί πρόσθετο πλεονέκτημα για τον μετριασμό των επιπτώσεων των ανθρώπινων εκπομπών. Αυτή η διαδικασία ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το 2024, σε αυτό ακριβώς το εγγλέζικο κομμάτι δάσους, και σημαίνει ότι τα δάση είναι ακόμη πιο σημαντικά για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής απ’ ό,τι είχαν καταλάβει οι επιστήμονες.
Οι συγκεντρώσεις μεθανίου στην ατμόσφαιρα αυξάνονται ραγδαία εδώ και δεκαετίες. Αυτό το αέριο του θερμοκηπίου είχε προκαλέσει περίπου το ένα τρίτο της θέρμανσης του κλίματος από την προβιομηχανική εποχή.
Το μεθάνιο είναι πολλές φορές πιο ισχυρό από το CO2, όσον αφορά την ικανότητά του να παγιδεύει θερμότητα στην ατμόσφαιρα. Αλλά ενώ το CO2 μπορεί να διατηρηθεί για εκατοντάδες χρόνια, το μεθάνιο έχει διάρκεια ζωής στην ατμόσφαιρα περίπου μία δεκαετία. Αυτό σημαίνει ότι η απομάκρυνση του μεθανίου από την ατμόσφαιρα μπορεί να έχει γρήγορα αποτελέσματα – και αν αυτό ενισχυθεί, τότε θα μπορούσε να αποτελέσει μια «γρήγορη νίκη για το κλίμα».
Τα ευρήματα της ομάδας δείχνουν ότι τα δέντρα καταλαμβάνουν περίπου 25 έως 50 εκατομμύρια τόνους ατμοσφαιρικού μεθανίου κάθε χρόνο, καθιστώντας τα ευεργετικά για το κλίμα σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι τους πιστωνόταν – κατά 7 με 12% περισσότερο.
Άλλα πειραματικά δάση, επίσης αρχίζουν ν’ αποδίδουν δεδομένα. Σε άλλες γωνιές του κόσμου.
Το πρώτο πείραμα CO2 που πραγματοποιήθηκε σε τροπικό δάσος, που ξεκίνησε το 2023, σε ένα από τα μεγαλύτερα υπαίθρια εργαστήρια στον κόσμο, βρίσκεται στα αρχικά του στάδια.
Ο Αμαζόνιος φιλοξενεί περισσότερο από το 10% όλης της επίγειας βιοποικιλότητας και αποθηκεύει ποσότητα άνθρακα που ισοδυναμεί με περίπου 20 χρόνια παγκόσμιων εκπομπών CO2. Ωστόσο, οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι η άνοδος της θερμοκρασίας, οι ακραίες ξηρασίες, η αποψίλωση των δασών και οι πυρκαγιές σημαίνουν ότι το δασικό σύστημα του Αμαζονίου θα μπορούσε «να φτάσει σύντομα σε ένα οριακό σημείο, προκαλώντας μεγάλης κλίμακας κατάρρευση».
Σε ένα κομμάτι ώριμου τροπικού δάσους στην καρδιά του Αμαζονίου, κοντά στο Μανάους της Βραζιλίας, οι ερευνητές αντλούν τα προβλεπόμενα μελλοντικά επίπεδα CO2 στην ατμόσφαιρα πάνω από τα δέντρα, μέσω της ίδιας τεχνολογίας που χρησιμοποιεί η ομάδα του ΜακΚένζι. Eλπίζουν να κατανοήσουν καλύτερα πώς θα ανταποκριθεί το μεγαλύτερο τροπικό δάσος του κόσμου στην κλιματική αλλαγή.
Κανένα μέγεθος αναδάσωσης δεν θα ήταν ικανό να μας επιτρέψει να συνεχίσουμε να καίμε ορυκτά καύσιμα με τον ρυθμό που τα καίμε, τονίζει ο ΜακΚένζι. «Σίγουρα, τα δάση διαδραματίζουν τον δικό τους ρόλο – αλλά δεν αποτελούν πανάκεια», προσθέτει ο ειδικός.
Όμως, όπως υποστηρίζει, η δουλειά που κάνει ο ίδιος και οι συνάδελφοί του «αλλάζει το παιχνίδι». Όχι μόνο επειδή καταδεικνύει τον αντίκτυπο που θα μπορούσαν να έχουν τα εύκρατα δάση στο μελλοντικό κλίμα. Αυτό, λέει ο ΜακΚένζι, είναι κάτι που κινδυνεύουμε να ξεχάσουμε.