Με τον προβοκατόρικο τίτλο «Η μεσογειακή διατροφή είναι νεκρή», το Politico ανοίγει… beef με την Ιταλία, καθώς υποστηρίζει σε εκτενές άρθρο του ότι οι διατροφικές αυτές συνήθειες, πενήντα χρόνια αφότου ο όρος επινοήθηκε από τον Αμερικανό φυσιολόγο Άνσελ Κις -και μιάμιση δεκαετία αφότου η UNESCO την αναγνώρισε ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας- κάθε άλλο παρά πραγματικές είναι.
Το δημοσίευμα σημειώνει ότι οι Ιταλοί πολιτικοί ήταν πάντα ευαίσθητοι σε θέματα διατροφής, αλλά η πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι το έχει φτάσει στα άκρα, ανοίγοντας μια βεντέτα με τις Βρυξέλλες κατά των προσπαθειών να μειωθεί η κατανάλωση κρέατος, να συνταχθούν προειδοποιήσεις κατά του αλκοόλ και να επιλεγεί μια κοινή διατροφική ετικέτα στην μπροστινή πλευρά της συσκευασίας για την ΕΕ. Η Μελόνι ισχυρίζεται ad infinitum ότι αυτά στιγματίζουν τις προγονικές της διατροφικές παραδόσεις και έχει υποδαυλίσει μια γαστρονομική φρενίτιδα για να διευρύνει την υποστήριξη του κόμματός της Αδελφοί της Ιταλίας.
Η δημόσια υγεία έχει υποφέρει σημαντικά στην Ιταλία ως αποτέλεσμα. Η χώρα παλεύει με ένα από τα υψηλότερα ποσοστά παιδικής παχυσαρκίας στην ΕΕ. Το ένα δέκατο των πολιτών πίνει καθημερινά αλκοόλ και η υπερκατανάλωση αλατιού της κοστίζει περισσότερο από ό,τι η Γαλλία, η Ισπανία και η Ελλάδα μαζί, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών.
- Advertisement -
H… εφεύρεση
Όλα αρχισαν για τη μεσογειακή διατροφή από τον Αμερικανό Άνσελ Κις και τη σύζυγό του, που το 1951 έστησαν μια πιλοτική μελέτη στη Νικοτέρα, μια ηλιόλουστη παραθαλάσσια πόλη στο άκρο της ιταλικής μπότας. Οι Κις στρατολόγησαν 35 οικογένειες και, για τα επόμενα τρία χρόνια, έλαβαν δείγματα αίματος, υπολόγισαν τη σωματική μάζα και παρακολουθούσαν τους κατοίκους της πόλης τις ώρες των γευμάτων για να δουν τι – και πόσο – έτρωγαν πραγματικά.
Ήταν η «cucina povera» (φτωχική κουζίνα): ό,τι έτρωγαν ήταν τοπικό και βιολογικό, ριζωμένο σε παραδοσιακές συνταγές που προμηθεύονταν από τη βιοποριστική γεωργία. Τα αποτελέσματα της έρευνας των Κις ήταν απίστευτα. Εκτός από τις σπάνιες στεφανιαίες παθήσεις, το πείραμα βρήκε ελάχιστους καρκίνους ή εκφυλιστικές ασθένειες. Με αφορμή τα ευρήματά τους, οι επιστήμονες οργάνωσαν τη «Μελέτη των Επτά Χωρών», τη μεγαλύτερη επιδημιολογική έρευνα στην ιστορία, που κάλυψε 12.000 άνδρες σε τρεις ηπείρους. Μετέτρεψε τους Κις σε διασημότητες, και το ζευγάρι έβγαλε αρκετά μπεστ σέλερ βιβλία μαγειρικής.
Το βιβλίο «Πώς να τρώτε καλά και να παραμείνετε καλά με τον μεσογειακό τρόπο» εκδόθηκε το 1975, φέρνοντας μια πανδαισία χωριάτικων πιάτων στα υπερτροφικά νοικοκυριά της βιομηχανικής Αμερικής. Οι ειδυλλιακές εικόνες ήταν το κλειδί της επιτυχίας του, βοηθώντας να διαδοθεί η ιδέα της dolce vita στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Αυτό συνέβαλε στη δραματική μείωση των καρδιακών προσβολών, σώζοντας χιλιάδες ανθρώπους και δίνοντας ώθηση στην παγκόσμια άνοδο της ιταλικής κουζίνας.
Ωστόσο, το τι ακριβώς ανακάλυψαν οι Κις στη Νικοτέρα είναι ζήτημα προς εξέταση: μια δεύτερη άποψη προερχόμενη από εικονοκλάστες ακαδημαϊκούς και ανθρωπολόγους, υποστηρίζει ότι τα βιβλία του Κις δεν είχαν ποτέ σκοπό να είναι περιγραφικά – ήταν κανονιστικά. «Οι Ιταλοί δεν εφάρμοσαν ποτέ τη μεσογειακή διατροφή», δήλωσε ο Αλμπέρτο Γκράντι, συγγραφέας του βιβλίου «Το ιταλικό φαγητό δεν υπάρχει» και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πάρμας.
«Ο στόχος είναι να κάνουν τους Αμερικανούς να τρώνε καλύτερα και έτσι [ο Keys] φτιάχνει ένα ιδανικό μοντέλο διατροφής», ένα φανταστικό αμάλγαμα από συστατικά που καλλιεργούνται γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου, επέμεινε ο Γκράντι. Η διατροφή αυτή δεν ανακαλύφθηκε τόσο, όσο εφευρέθηκε – και η «υγεία» των υποκειμένων της αρχικής μελέτης οφειλόταν σε ένα διαφορετικό συστατικό: την πείνα.
Οι Κις «πήγαν στα σπίτια των ανθρώπων και οι άνθρωποι ντράπηκαν. Έλεγαν “ελάτε αύριο γιατί σήμερα δεν θα φάμε τίποτα”. Ή είχαν μόνο πολέντα ή αλεύρι από κάστανο», υποστηρίζει ο Γκράντι. Ο ισχυρισμός ότι αυτά τα άτομα απολάμβαναν κάποιο αρχαίο, γαστρονομικό ελιξίριο είναι «πραγματικά προσβλητικός για τη μνήμη των παππούδων και των προπαππούδων μας. Γιατί εκείνοι πεινούσαν». Πρόκειται για μια αμφιλεγόμενη άποψη που έχει κάνει τον Γκράντι διαβόητο στην Ιταλία. Αρκετοί απορρίπτουν τον ακαδημαϊκό από τον ιταλικό Βορρά ως έναν εντυπωσιοθήρα που τραβάει την προσοχή. Άλλοι, ωστόσο, τον υποστήριξαν, επικαλούμενοι αρχαιολογικά στοιχεία, ερμηνείες του Κις και γονικές αναμνήσεις. Είναι αδύνατον να γνωρίζουμε με βεβαιότητα και, κατά κάποιον τρόπο, δεν έχει σημασία.
Η ανάγκη για μύθους
Στα παραπάνω προστέθηκε και η ανάγκη για μύθους: η μεταπολεμική Ιταλία πέρασε από τα χίλια κύματα: αρχικά το οικονομικό θαύμα της δεκαετίας του 1960 εκβιομηχάνισε την χώρα, την ίδια στιγμή που η «πράσινη επανάσταση» της γεωργίας οδήγησε τους ανθρώπους από τα αγροκτήματα στα εργοστάσια. Ακολούθησαν τα «μολυβένια χρόνια», κατά τη διάρκεια των οποίων αναρχικοί, φασίστες και μαφιόζοι έβαζαν βόμβες. Στη συνέχεια ήρθε το οικονομικό κραχ που προκλήθηκε από την πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του 1970.
Συγκλονισμένοι, οι Ιταλοί στράφηκαν σε ένα μυθικό παρελθόν, αγκαλιάζοντας τα λαϊκά φαγητά και μια γαστρονομική σταυροφορία για τη λεγόμενη «αυθεντικότητα». «Αυτά που συνδέουμε με την ιταλική διατροφή, αυτές οι υποτιθέμενες παραδόσεις, πολλά από αυτά χρονολογούνται από την [περίοδο] που οι Ιταλοί άφησαν πολύ πίσω τους την αγροτική ζωή και την κάλυψαν με μια νοσταλγία για την ύπαιθρο», λέει ο Τζον Ντίκι, καθηγητής ιταλικών σπουδών στο University College του Λονδίνου και συγγραφέας του βιβλίου «Delizia: The Epic History of Italians and Their Food».
Ακολούθησε αντι-αμερικανική αντίδραση. Το κίνημα Slow Food ξέσπασε το 1986 μετά το άνοιγμα ενός McDonald’s στο κέντρο της Ρώμης. Θυμωμένοι με την «μπαναλοποίηση του φαγητού», η αριστερή αγροτική συμμαχία ήθελε μια επιστροφή στη γαστρονομική καταγωγή της Ιταλίας, συμπεριλαμβανομένης της όλο και πιο γνωστής μεσογειακής διατροφής, δήλωσε η Μπάρμπαρα Ναπίνι, η σημερινή πρόεδρος του Slow Food Italy.
Αυτό άρεσε και στους δεξιούς και σύντομα υιοθέτησαν τη ρητορική. Οι αγροτικές ενώσεις και οι εταιρείες τροφίμων εντόπισαν την ευκαιρία και άσκησαν πιέσεις στην ΕΟΚ – τον πρόδρομο της ΕΕ – για προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και υπερπόντια προβολή, την οποία και έλαβαν τη δεκαετία του 1990. Ωστόσο, ακόμη και καθώς η μεσογειακή διατροφή, η οποία δεν περιέχει κρέας, προσέλκυε το ενδιαφέρον των ιατρών, στη λαϊκή φαντασία γινόταν όλο και πιο ανοιχτή σε ερμηνείες. Η τρέλα για την υγεία της δεκαετίας του 1990 έβαλε τη διατροφή στα περιοδικά γυμναστικής, τα οποία ήταν λιγότερο σχολαστικά όσον αφορά τις ζωικές πρωτεΐνες. Το κρέας και το τυρί απέκτησαν σιγά-σιγά μεγαλύτερη προβολή, όπως και το ελαιόλαδο, ενώ τα φρούτα και τα λαχανικά παραγκωνίστηκαν σταδιακά.
Μέχρι τη στιγμή που η UNESCO αναγνώρισε τη δίαιτα ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας το 2010, είχε γίνει μια νοητική αλλαγή. Θεωρητικά, η αναγνώριση από την UNESCO δεν έχει σκοπό να αποφέρει κανένα εμπορικό όφελος. Στην πράξη, αυτή ενέκρινε – και απελευθέρωσε – ένα από τα πιο επιτυχημένα εμπορικά σήματα στον κόσμο. Η «Μεσογειακή Διατροφή» έγινε συνώνυμη με τα «μεσογειακά τρόφιμα» – λες και ό,τι έτρωγαν οι Ιταλοί ήταν εξ ορισμού υγιεινό.
Εξαγωγές
Εκείνη τη χρονιά οι ιταλικές εξαγωγές αγροδιατροφικών προϊόντων ανήλθαν σε 27 δισεκατομμύρια ευρώ, με κορυφαία τα φρέσκα φρούτα και λαχανικά (πάνω από 4 δισεκατομμύρια ευρώ σε αξία), τα οποία ήταν περίπου στο ίδιο επίπεδο με το κρέας, το τυρί και τα επεξεργασμένα ζυμαρικά μαζί. Πάνω από μια δεκαετία αργότερα, οι εξαγωγές έχουν τριπλασιαστεί, ξεπερνώντας πέρυσι τα 70 δισεκατομμύρια ευρώ.
Η σύνθεση έχει επίσης αλλάξει. Το κρασί κυριαρχεί στην κατάταξη (8 δισ. ευρώ), ακολουθούμενο από τα ζυμαρικά και τα προϊόντα με βάση τη ζύμη (7 δισ. ευρώ), τα γαλακτοκομικά (6 δισ. ευρώ) και τα μεταποιημένα λαχανικά (σάλτσες ντομάτας και άλλα παρόμοια). Τα νωπά προϊόντα έχουν επίσης αυξηθεί, αν και όχι τόσο πολύ όσο τα αλλαντικά και το ελαιόλαδο, τα οποία αντιπροσωπεύουν τώρα μερικά δισεκατομμύρια το καθένα.
Αυτή η εξέλιξη αντικατοπτρίζεται από μια αλλαγή στον τρόπο που τρώνε οι Ιταλοί. Τα ράφια των σούπερ μάρκετ της χώρας έχουν γεμίσει με ζυμαρικά σνακ και επεξεργασμένες σάλτσες, πυροδοτώντας μια κρίση παχυσαρκίας. Οι κάτοικοι του Νότου και τα παιδιά έχουν πληγεί ιδιαίτερα, με τα τελευταία να κατατάσσονται στη δεύτερη θέση των πιο παχύσαρκων στην Ευρώπη (πίσω από τα παιδιά στην Κύπρο και λίγο πιο πάνω από τη γειτονική Ελλάδα, την Κροατία και την Ισπανία).
Τα επεξεργασμένα τρόφιμα και τα ποτά με πολλή ζάχαρη παίζουν αναμφίβολα μεγάλο ρόλο, αλλά το ίδιο ισχύει και για τα τοπικά βασικά προϊόντα. Ενώ είναι βολικό να κατηγορούμε για το πάχος τις ξένες εισαγωγές, οι ηλικίες κάτω των 18 ετών είναι επίσης οι μεγαλύτεροι καταναλωτές κρέατος, γαλακτοκομικών, ζυμαρικών και γλυκών, καθώς και οι λιγότερο προσεκτικοί όσον αφορά την υπερβολική κατανάλωση αλατιού και οι πιο χαμηλοί καταναλωτές φρούτων και λαχανικών, σύμφωνα με το στατιστικό ινστιτούτο της χώρας.
Όσον αφορά στην Μελόνι, κατηγορούσε τις Βρυξέλλες για τα τρόφιμα πριν έρθει στην εξουσία, κάνοντας τις επιθέσεις στη στρατηγική «Farm to Fork», το γεωργικό σκέλος της Πράσινης Συμφωνίας, πυλώνα του προγράμματός της. Μιλώντας σε εκδήλωση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 2021, η τότε πολιτικός της αντιπολίτευσης ισχυρίστηκε ότι υπάρχουν «πολιτικές διακρίσεων» κατά του κρέατος, αναφερόμενη στα σχέδια της ΕΕ για τη μείωση των εκπομπών από τα ζώα και την ενθάρρυνση πιο βιώσιμων, φυτικών διατροφών.
Το ιταλικό λόμπι
Η Κομισιόν ήθελε επίσης να καθιερώσει μια ετικέτα διατροφικής αξίας σε όλο το μπλοκ για να βοηθήσει τους καταναλωτές να κάνουν καλύτερες επιλογές. Ο κορυφαίος υποψήφιος ήταν το Nutri-Score της Γαλλίας, το οποίο παρείχε στους αγοραστές μια απλή, πεντάχρωμη διατροφική αξιολόγηση από το πράσινο έως το κόκκινο. Η Μελόνι το κατήγγειλε ως «τρελό», υποστηρίζοντας ότι ευνοούσε τα γαλλικά προϊόντα και τιμωρούσε άδικα τα ιταλικά βασικά προϊόντα, όπως το σαλάμι, το Parmigiano Reggiano και το ελαιόλαδο (στην πραγματικότητα, αυτά τα λιπαρά προϊόντα έπαιρναν την ίδια βαθμολογία με τα αντίστοιχα γαλλικά).
Τα λόμπι όπως το Coldiretti και το Confagricoltura είχαν όμως μια λύση. Οι ερευνητές είχαν συγκεντρώσει στοιχεία που έδειχναν ότι η μεσογειακή διατροφή (η εντελώς χορτοφαγική) ήταν από τις πιο υγιεινές στον κόσμο. Τα κρέατα και τα τυριά της Ιταλίας που έβγαζαν χρήμα εξακολουθούσαν να βρίσκονται στη μήτρα της, όσο ελάχιστα κι αν ήταν. Γιατί να μην πούμε απλώς ότι το Nutri-Score συγκρούεται με την αδιαμφισβήτητη μεσογειακή διατροφή;
Έτσι έκανε η Μελόνι. Μετά τη σαρωτική νίκη της τον Οκτώβριο του 2022, επιστράτευσε μια πολύπλευρη προσπάθεια επιρροής στις Βρυξέλλες για να θάψει τη νομοθεσία για τη σήμανση στην μπροστινή πλευρά της συσκευασίας. «Ήταν η πειρατεία της μεσογειακής διατροφής», δηλώνει ο Σερζ Ερκμπέργκ, καθηγητής στη Σορβόννη και εφευρέτης του Nutri-Score. «Ήξεραν ότι ήταν ψευδές. Έπρεπε να το ξέρουν. Αλλά με τη δύναμη της επανάληψης, πίστευαν ότι θα μπορούσαν να πείσουν, και το έκαναν».
Περισσότεροι από 300 επιστήμονες δημοσίευσαν μια έκθεση που αντέκρουε τους ισχυρισμούς το 2023, αλλά τότε ήταν πολύ αργά. Η Επιτροπή «πάγωσε» το νόμο. «Είναι η γραμμή του Γκέμπελς», δήλωσε ο Ερκμπέργκ. «Επαναλάβετε μια ατάκα αρκετά συχνά και γίνεται η αλήθεια». Το κόλπο ήταν τόσο επιτυχημένο που η Ρώμη το επανέλαβε με το αλκοόλ, επιμένοντας ότι η πρόθεση της Επιτροπής να βάλει προειδοποιήσεις για τον καρκίνο στα ποτά παραβίαζε τη μεσογειακή διατροφή.
Η Επιτροπή απέρριψε και αυτό το σχέδιο. Η Ιρλανδία, βέβαια, το υιοθέτησε, αντιμετωπίζοντας καταιγισμό ιταλικών επικρίσεων, με τον υπουργό Γεωργίας της Ιταλίας να ισχυρίζεται ότι επρόκειτο για μια συνωμοσία προστατευτισμού για να χτυπηθεί το κρασί υπέρ του τοπικού ουίσκι (παρά το γεγονός ότι θα φέρουν την ίδια ετικέτα). Ο ίδιος επιτέθηκε επίσης στο κρέας που καλλιεργείται στο εργαστήριο και κυνήγησε τα λουκάνικα λαχανικών, ενώθηκε με ακροδεξιά κόμματα στην Ισπανία, τη Γαλλία, την Ουγγαρία και την Πολωνία για να κακολογήσει τις Βρυξέλλες για τις υποτιθέμενες προσπάθειές τους να διαλύσουν τις εθνικές διατροφικές παραδόσεις.
Όσο παράλογες κι αν ήταν οι κατηγορίες, κέρδισαν καρδιές και μυαλά. Δεξιοί ή αριστεροί, σχεδόν όλοι οι Ιταλοί ήταν αντίθετοι στις αγροδιατροφικές πολιτικές των Βρυξελλών. Ήταν πεπεισμένοι ότι η μαγειρική τους ήταν από τις πιο υγιεινές στον κόσμο και ότι η παχυσαρκία ήταν εισαγόμενη από ξένες εταιρείες. Αυτό είναι εν μέρει αλήθεια. Αλλά είναι επίσης εν μέρει ψευδές, και μέχρι οι Ιταλοί να αναγνωρίσουν ότι δεν τρώνε πλέον όπως έτρωγαν οι πρόγονοί τους, αυτοί και τα παιδιά τους θα είναι αυτοί που θα πληρώσουν το τίμημα. Η μεσογειακή διατροφή είναι νεκρή. Κάποιος να το πει στους Ιταλούς.
Διαβάστε επίσης
Τραμπ: Μετά τον Καναδά και το Μεξικό, στο στόχαστρο και η ΕΕ – «Μας εκμεταλλεύονται»
Σικελία: Βροχή ενός μήνα σε τέσσερις ώρες, «ποτάμια» λάσπης, πλημμύρες και εγκλωβισμένοι (videos)
