Περί ανάγνωσης και βιβλίων: Το καθεστώς της απώλειας!

Για μια βιβλιοθήκη δίχως σύνορα

«Ω, ταλαίπωρε Δερβίση! Μπορεί να συμβεί καμιά φορά να μη σκεφτείτε δερβίσικα; Δραστηριότητα σύμφωνα με κανόνες, κανόνες σύμφωνα με τη θέληση του Θεού, σωτηρία της δικαιοσύνης και του κόσμου! Πώς δεν πνίγεστε απ’ αυτές τις μεγάλες λέξεις! Μα δεν μπορεί να γίνει κάτι και με την ανθρώπινη θέληση, και χωρίς την σωτηρία του κόσμου;»

Μέσα Σελίμοβιτς, Ο Δερβίσης και ο Θάνατος

- Advertisement -

Γνώστης της ανθρώπινης ψυχής και συμπεριφοράς, όπως κάθε σοφός, ο Μέσα Σελίμοβιτς κόβει δρόμο μέσα από τις θεολογίες για να συναντηθεί με τις πολλές εκδοχές της Εξουσίας, δηλαδή με τον μηχανισμό εκείνο που επιβάλλει, είτε ως πρόσωπο είτε ως σύνολο είτε ως οντότητα, τη θέλησή του στους άλλους. Σε ένα από τα κορυφαία έργα της παγκόσμιας πνευματικής κληρονομιάς, στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, τίθεται το θεμελιώδες ερώτημα που δεν είναι άλλο από το ποιος νομιμοποιείται ηθικά και νομικά να εκφράζει το σύνολο. Το συναίσθημα ή ο νόμος; Η Αντιγόνη εκφράζει «το δίκαιο του αίματος», δηλαδή τον παλαιό κόσμο, σε αντίθεση με τον Κρέοντα που εκφράζει τον νόμο της πόλης, δηλαδή τον νέο κόσμο. Όπου «πόλις» καταλαβαίνουμε το σύγχρονο κράτος των νεότερων χρόνων. Το συγκλονιστικό μυθιστόρημα του Μέσα Σελίμοβιτς, που κυκλοφορεί πλέον από τις εκδόσεις Επίκεντρο – και σας προτρέπω ενθέρμως να προμηθευτείτε! –, επαναφέρει σε ένα συγκεκριμένο χωροχρονικό πλαίσιο τη διαχρονική συντριβή της ανθρώπινης ύπαρξης από τους μηχανισμούς της εξουσίας.

Ο μυθιστορηματικός χώρος εντοπίζεται σε μια κωμόπολη στην καρδιά της Βοσνίας, που ωστόσο δεν κατονομάζεται, ενώ η ιστορική δράση συμπεραίνουμε ότι πιθανότατα εκτυλίσσεται κατά τον 18ο αιώνα, όταν οι ευρύτερες περιοχές ανήκαν στην εξουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από τον χώρο και τον χρόνο του μυθιστορήματος που μένουν σε μιαν ασάφεια έως και τα πρόσωπα που δρουν σχεδόν απρόσωπα, καλυπτόμενα πίσω από ιδιότητες, δημιουργείται δραματικά ένα αίσθημα μιας οιονεί ανυπαρξίας, όπου όλα κινούνται ή διαφεντεύονται από μιαν αόρατη δύναμη, τόσο πανίσχυρη όσο και αόρατη. Όλα και όλοι βρίσκονται υπό την αιγίδα της ισλαμικής πίστης, ωστόσο, ακόμα και σ’ αυτό το αδιαπραγμάτευτο δογματικά καθεστώς που διαμορφώνει και υπαγορεύει με αποστραγγιστική λεπτομέρεια τα καθήκοντα της ανθρώπινης συνείδησης, ο αναγνώστης διακρίνει ένα νεφέλωμα, μιαν ασάφεια. Ο συγγραφέας τοποθετεί την ιστορία του σε ένα στερέωμα όπου όλα φαίνονται αμετακίνητα και ταυτόχρονα σαθρά και ευμετάβλητα. Το μυθιστόρημα ξεκινά με ένα απόσπασμα από το Κοράνι και τελειώνει με το ίδιο απόσπασμα, σαν να ολοκληρώθηκε ένας κύκλος ζωής και θανάτου που απεγνωσμένα αναζητούσε τη γαλήνη και κέρδισε την απώλεια.

Ο Σεΐχης του τεκέ του τάγματος των Μεβλεβήδων δερβίσηδων Αχμέτ Νουρουντίν επικαλείται στο όνομα του αγαθοεργού και πολυεύσπλαχνου θεού για μάρτυρά του το μελάνι και την πένα κι όσα αποτυπώνονται στον γραπτό λόγο. Στο μυθιστόρημα αυτό, ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με τον μουσουλμανικό τρόπο ζωής, μέσα από τον οποίο προβάλλεται η ισλαμική ιδεολογία ως ιδεολογία της Εξουσίας.

Κι ενώ στον Σοφοκλή έχουμε τη διαμάχη μεταξύ Αντιγόνης και Κρέοντα, στον Σελίμοβιτς ο Σεΐχης Αχμέτ Νουρουντίν, μέσα από τα σφοδρά διλήμματα που του θέτει η δολοφονία του αδελφού του, έρχεται αντιμέτωπος με όλον τον απάνθρωπο παραλογισμό της εξουσίας, που εκφράζεται μέσα από έλλειψη διεξόδου και σου αφήνει ως μοναδική επιλογή την υποταγή στην ιδεολογία της πίστης, δηλαδή στην παράδοση και όχι στην εφαρμογή του νόμου. Στο «Ο Δερβίσης και ο θάνατος» παρακολουθούμε την απρόσωπη λειτουργία ενός εξουσιαστικού μηχανισμού που δρα μονοδιάστατα, με την ιδεολογία να καθορίζει και να ερμηνεύει την πραγματικότητα και όχι το αντίθετο. Έτσι, βρισκόμαστε στο αδιέξοδο μιας τυραννικής αντίφασης, όπου το συμπέρασμα προηγείται της αιτίας του. Ο Σελίμοβιτς αξιοποιεί μιαν ιστορική περίοδο ασαφώς, όπως και την ιδεολογία της πίστης στο Κοράνι, προκειμένου να περιγράψει τον τρόπο λειτουργίας της εξουσίας μέσα από την αποσυναρμολόγησή της. Παρατηρούμε με εξαιρετικό ενδιαφέρον ότι σε όλη την επικράτεια της οθωμανικής κυριαρχίας το Κοράνι αποτελεί τον τυφλό οδηγό πίστης και εφαρμογής μιας σειράς ιερών κανόνων, που αποβλέπουν από τον ηθικό έλεγχο των υπάρξεων μέχρι και τον τρόπο λειτουργίας των κοινωνιών. Ωστόσο, όταν ο Σεΐχης Αχμέτ Νουρουντίν έρχεται αντιμέτωπος με την εξουσιαστική ιδεολογία της πίστης του κι οι αγωνιώδεις του προσπάθειες να σώσει τον αδελφό του αποτυγχάνουν, συγκρούεται με τη συνείδησή του στην προσπάθεια εκδίκησης για τη δολοφονία του – για να βιώσει την ολοκληρωτική του συντριβή και ως εξουσιαζόμενος και ως εξουσιαστής…

Το βιβλίο διαβάζεται αβίαστα, παρά τον έντονο στοχαστικό του καλπασμό, κρατώντας τον αναγνώστη σε μια πνευματική διέγερση που εξελίσσεται μέσα από μια απαιτητικά βασανιστική ηθική αναζήτηση των διλημμάτων του βίου. «Ο άνθρωπος δεν είναι αυτό που σκέφτεται, αλλά αυτό που κάνει». Ολοκληρώνοντας τον συγκλονιστικό κύκλο της διήγησής του, ο Σελίμοβιτς μας γνέφει μελαγχολικά από τα βάθη της ύπαρξής του ότι η ανθρώπινη ζωή και ο έλεγχός της βρίσκονται υπό το βαρύ καθεστώς της απώλειας.